بهداشت حرفه ای علم پيش بيني، شناسايي، ارزيابي، كنترل خطرات تاثير گذار بر سلامت در محيط كار است به منظور حفظ سلامت و رفاه كاركنان و در نهايت ايمن نگه داشتن جامعه.
بهداشت حرفه ای همچنين به عنوان فن و تكنيك زير تعريف شده است :
- شناسايي عوامل خطرناك ( شيميايي – فيزيكي و بيولوژيكي ) در محيط كار كه اين عوامل مي توانند باعث ايجاد بيماري يا ناراحتي شوند .
- ارزيابي ميزان ريسك ناشي از مواجهه با اين عوامل خطرناك
- كنترل ريسك هاي ناشي از اين عوامل براي پيشگيري از آسيب هاي كوتاه مدت و بلند مدت.
مهندسي بهداشت حرفه‌اي (به انگليسي: Occupational Health Engineering) شاخه‌اي است از علم بهداشت و عبارتست از شناسايي، ارزيابي و كنترل عوامل زيان آور موجود در محيط كار به همراه يك سري مراقبتهاي بهداشتي درماني به منظور سالم‌سازي محيط كار و حفظ سلامت نيروي كار
مهندسي بهداشت حرفه‌اي را مي‌توان به طور خلاصه علم و هنر تامين سلامت در محيط‌هاي شغلي تعريف كرد و يك مهندس بهداشت حرفه ای يا متخصص سلامت شغلي كسي است كه وظيفه شناسايي، ارزشيابي و حذف يا كنترل عوامل مخاطره آميز شغلي را به عهده دارد.
نخستين كميته مشترك سازمان بهداشت جهاني و سازمان بين‌المللي كار كه در سال ۱۹۵۰ تشكيل شد،مهندسي بهداشت حرفه‌اي را چنين تعريف نموده است:تامين و ارتقاء عالي ترين سطح سلامت جسمي، رواني و اجتماعي براي كارگران همهٔ مشاغل، پيشگيري از بيماري‌ها و حوادث ناشي از كار، به‌كارگماردن نيروي كار در محيط و شغلي كه از لحاظ جسمي و رواني قدرت انجام آن را دارد و به‌طور خلاصه تطابق كار با انسان يا ارگونومي كه از كلمه يوناني برگرفته شده است.
مهندسي بهداشت حرفه‌اي رشته‌اي است كه به محيط كار بر مي‌گردد. در واقع متخصصان در اين رشته خطرهاي بالقوه‌اي كه در محيط كار وجود دارد را شناسايي مي‌كنند و در مراحل بعد به اندازه‌گيري و ارزيابي اين خطرات و كنترل آنها مي‌پردازند. البته كساني كه علم بيشتري در اين رشته دارند، خطرهاي شغلي را پيش بيني نيز مي‌كنند. به اين نكته بايد اشاره كرد كه كسب اين مهارتها به نحوه تربيت دانشجويان بستگي دارد.
موضوعات:
1- تاريخچه بهداشت حرفه‌اي
- ۱.۱بهداشت شغلي در جهان
- ۱.۲وقايع نگاري سلامت شغلي در گذر تاريخ
- ۱.۳بهداشت حرفه‌اي در ايران
- ۲- هدف كلي مهندسي بهداشت حرفه‌اي
- ۳- برنامه‌ها و فعاليت‌هاي بهداشت حرفه‌اي
- ۴- عوامل زيان آور محيط كار
- ۵- روز جهاني ايمني و سلامت شغلي
- ۶- ايمني صنعتي
- ۷- جستارهاي وابسته
- ۸- منابع
تاريخچه بهداشت حرفه‌اي
تا قرن شانزدهم ميلادي در كتب طبي به بهداشت حرفه ای و ارتباط بيماريهاي مختلف با شغل افراد اشاره قابل توجهي نشده است. از قرن شانزدهم به بعد در تاريخ به چهره‌هاي درخشاني بر مي‌خوريم كه تمام عمر خود را صرف تشخيص و جلوگيري از بيماريهاي ناشي از كار نموده و خدمات با ارزشي انجام داده‌اند.
اولين فردي كه آثار ارزنده‌اي در مورد بهداشت حرفه‌اي از خود به يادگار گذاشته است طبيبي از ناحيه ساكسوني در ايتاليا بنام اگريكولا بود او كتابي در ۱۲ جلد درباره اكتشافات و استخراج فلزات. ابزار كار. حوادث و بيماريهاي ناشي از كار و … نوشت كه در سال ۱۵۵۶ منتشر شد. بعد از او در سال ۱۵۶۷ پزشك ديگري اهل سوئيس بنام پاراسلسوس كتابي درباره بيماريهاي وابسته به شغل در بين كاركنان معدن ذوب و فلزات منتشر كرد. در سال ۱۶۳۳ پدر طب كار يا همان رامازيني بدنيا آمد كه يكي از پيشقدمان بزرگ قرن ۱۷ در زمينه بهداشت حرفه‌اي مي‌باشد. كتاب معروفش در باره بيماريهاي حرفه‌اي در سال ۱۷۰۰ ميلادي منتشر شد. او براي اولين بار به پزشكان توصيه كرد كه علاوه بر سوالات كه در زمان معاينه از بيماران مي‌پرسيدند از همه بپرسند شغل شما چيست اين جمله كوتاه نقطه عطفي در تاريخ بهداشت حرفه‌اي و طب كار بشمار آمده است.
بهداشت شغلي در جهان
پديداري دانش بهداشت شغلي ، به عنوان يك تخصص ويژه و جدا از ديگر دانش‌ها، به نسبت تازه است، اما مفاهيم مطرح شده در اين دانش از زمان‌هاي كهن مورد توجه بوده است.
چهارصد سال پيش از ميلاد مسيح بقراط اثرات زيان آور مواجهه با سرب را شناسايي كرده و در نوشته‌هايش ياد مي‌كند. در آن زمان عمدتاً از بردگان جهت مشاغل سخت استفاده مي‌گرديد و از آنجا كه حكومتها هيچگونه مسئوليتي در برابر بردگان نداشتند، بديهي است كه اقدامات خاصي نيز براي حل مشكلات آنها صورت نمي‌پذيرفت.
در نخستين سدهٔ پس از ميلاد، پلني (۲۳ تن ۷۹ب. م) كه يك دانشمند رومي بود، از مثانهٔ حيوانات يك ماسك تنفسي ساخت و كاربرد آن را براي كار در معادن پيشنهاد نمود.
در سال ۱۴۷۳ ميلادي النبوگ نخستين نشريه بهداشتي در مورد بيماري‌ها و آسيب‌هاي شغلي را انتشار داد. او در اين مجموعه درباره بيماريهاي شغلي و صدماتي كه در ميان كارگران طلا شايع است مطالبي را به رشته تحرير درآورده است. در قرن شانزدهم آگريكولا (آگريكولا) و پاراسلوس (پاراسلسوس) درباره بيماريهاي شغلي كارگران ذوب آهن، فلزات و بيماريهاي معدنچيان و مسموميت جيوه آثاري به جاي گذارده‌اند. كتاب آگريكولا در سال ۱۵۵۶ يكسال بعد از مرگ او و كتاب پاراسلسوس در سال ۱۵۶۷ منتشر شد.
شايد بتوان مهمترين نقطه عطف در تاريخ تكامل بهداشت شغلي و ايمني را انقلاب صنعتي اروپا دانست. زماني كه انسان با قدرت جسمي محدود در مقابل دستگاهها و ماشين آلات تازه ساخت غول پيكر ايستاد و در حالي كه اطلاع چنداني راجع به چگونگي كاركرد ماشين آلات و چگونگي كنترل آنها نداشت، به كار مشغول شد. اين مسئله باعث شد كه در ابتداي پيدايش انقلاب صنعتي در اروپا تعداد بسيار زيادي از افراد در اثر مواجهه با حوادث محيط كار كشته و يا دچار نقص عضو شوند. اين اتفاقات و آمار بالا باعث شد كه سردمداران انقلاب صنعتي به فكر تصويب قواعد و قوانيني در رابطه با الزامات محيط هاي كاري و نحوه رفتار كارگران براي آسيب كمتر ناشي از كار با ماشين آلات عظيم‌الجثه بيفتند.
رامازيني، نخستين پزشكي است، كه به توصيف پيشه‌هاي گوناگون و بيماريهاي ناشي از آنها مي‌پردازد. براي نمونه فلج دست‌ها از ميان رفتن دندان‌ها، نا شكيبايي و صورت‌هاي نزار و رنجور سفالگران در برابر سرب را توصيف كرده است.
توماس اليور در كتاب خود كه در سال ۱۹۰۸ منتشر كرد به بيماريهاي شغلي اشاره نموده است. دكتر توماس لِگ (Thomas legge) در كتاب خود به نام جذب و مسموميت سرب كه به كمك دكتر گادباي در سال ۱۹۱۲ منتشر كرد به مضرّات اين فلز اشاره مي‌نمايد.
در سال ۱۹۱۸،آليس هاميلتون، رشتهٔ بهداشت صنعتي را در دانشگاه هاروارد آمريكا پايه‌گذاري كرد. بررسي‌هاي گستردهٔ او در زمينه سم شناسي، به ويژه مسموميت با فسفر سفيد در صنايع كبريت سازي و مسموميت سرب، موجب رشد سريع بهداشت حرفه‌اي شد.
بر اساس فعاليت‌هاي گوناگون براي بهبود شرايط محيط كار و نيز، جنبش‌هاي كارگري، در سال ۱۹۱۹،سازمان بين‌المللي كار (سازمان بين‌المللي كار) بر پا شد. پس از آن، به علت موفقيت‌هايي كه آمريكا در جنگ جهاني در زمينه توليد تسليحات نظامي به دست‌آورد، نه تنها صنايع بلكه بهداشت حرفه‌اي در اين كشور به سرعت رشد يافت. در آن زمان، شعار تبليغاتي سازمان خدمات بهداشتي امريكا بر تندرستي كارگر تاكيد داشت: “كارگر را سالم نگهدار تا خوب كار كند”
توسعهٔ سريع صنايع و علوم در قرن بيستم و استفاده بشر از مواد گوناگون در مصارف صنعتي، از يك طرف بر تعداد و دامنه بيماريهاي ناشي از كار افزود و از طرف ديگر وسيله تحقيق و بررسي بر روي جلوگيري و درمان آنها را بيش از پيش فراهم نمود. رشد اجتماعات كارگري و تشكيل اتحاديه‌ها، و سنديكاهاي كارگري رانيز مي‌توان از عوامل مؤثر در بهبود بهداشت محيط‌هاي كار دانست.
بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای
بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای بهداشت حرفه ای
وقايع نگاري سلامت شغلي در گذر تاريخ
برخي از رويدادهاي مهم سلامت شغلي در كشورهاي غربي عبارت هستند از:
۱۸۱۵ ميلادي: نخستين قانون ايمني به وسيلهٔ ادارهٔ معادن در امريكا به تصويب رسيد بر پايه اين قانون لازم شد هر معدن داراي دو راه خروج باشد، تا در صورت ريزش و بسته شدن يكي از آنها، راه خروج ديگر باز باشد.
۱۸۱۵ميلادي: هامفري ديوي، نخستين وسيله ايمني را اختراع كرد. بنا به درخواست انجمن پيشگيري از حوادث در معادن زغال سنگ و با تلاش فراوان، ديوي توانست چراغ ايمني را براي معادن زغال سنگ طراحي كند.
كارگر جواني كه گاري حاوي زغال سنگ را در معدن حمل مي‌كند در سالهاي ۱۸۴۴-۱۸۴۲ قوانيني براي بهبود شرايط كار در بريتانيا به تصويب رسيد
۱۸۳۳ ميلادي: نخستين قانون صنايع در انگلستان به تصويب رسيد. تا پيش از تصويب اين قانون، ۱۲ ساعت كار در روز اجباري بود.
۱۸۶۴ ميلادي: قانون ايمني در معادن پنسيلوانيا به تصويب رسيد.
۱۸۶۶ ميلادي: اداره ملي آتش‌نشاني در امريكا تاسيس شد.
۱۸۶۷ ميلادي: نخستين برنامهٔ بازرسي صنايع به وسيلهٔ مسئولان دولتي در ايالت ماساچوست آمريكا تدوين شد.
۱۸۹۶ ميلادي:انجمن ملي حفاظت در برابر آتش (NFPA) در امريكا تاسيس شد
۱۹۰۶ ميلادي: نخستين بررسي منظم از حوادث شغلي منجر به مرگ در پنسيلوانيا انجام شد.
۱۹۱۴: در امريكا، دفتر بهداشت و سلامت در صنايع، به وسيلهٔ اداره خدمات بهداشت همگاني تاسيس شد. اين مركز پس از چندين بار تغيير نام در سال ۱۹۷۰ به نام موسسهٔ ملي ايمني و بهداشت شغلي ( NIOSH ) نامگذاري شد.
۱۹۳۱ ميلادي: نخستين الگوي علمي دربارهٔ علل بروز حوادث، به وسيلهٔ هانريش ارائه شد.
۱۹۵۶ ميلادي: برنامه‌هاي پيشگيري از حوادث به وسيله اداره بهداشت همگاني آمريكا ارائه شد.
۱۹۶۸ ميلادي: جانسون، رئيس جمهور وقت آمريكا لزوم برپايي قوانين دولتي ايمني و بهداشت را اعلام كرد.
۱۹۷۰: در زمان رياست جمهوري نيكسون، قانون ياد شده به تصويب رسيد، كه موجب ايجاد ادارهٔ ايمني و بهداشت شغلي (OSHA) و موسسهٔ ملي ايمني و بهداشت شغلي (NIOSH) شد.
بهداشت حرفه‌اي در ايران
در مرداد سال ۱۳۲۵ وزارت كار و امور اجتماعي تشكيل و قانون موقت كار را تدوين نمود و در سال ۱۳۳۷ قانون مزبور با اصلاحات و تغييراتي به صورت قانون به تصويب رسيد و اجراي وظايف مربوط به بهداشت و ايمني مندرج در قانون كار وقت به عهده اداره كل بازرسي كار قرار گرفت.
در سال ۱۳۴۶ در حوزه معاونت فني وزارت بهداشت وقت، اداره بهداشت محيط كار در تشكيلات اداره كلّ بهداشت محيط پيش بيني شد و سپس در سالهاي ۱۳۴۷، ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹، اداره طب صنعتي در اداره كل خدمات بهداشتي حوزه معاونت فني وزارت بهداري وقت تاسيس گرديد. سپس در سالهاي ۱۳۵۰، ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ تا اوايل ۱۳۵۳، اداره بهداشت محيط كار به بهداشت محيط كار و هوا تغيير نام داد و اداره طب صنعتي همچنان به وظايف خود ادامه مي‌داد. در اواخر دهه ۱۳۵۰ در حوزه معاونت امور بهداشتي و جمعيت و تنظيم خانواده وزارت بهداري وقت اداره بهداشت حرفه‌اي در دفتر خدمات بهداشتي ويژه كه بعداً به اداره كل خدمات بهداشتي ويژه تغيير نام داد تشكيل گرديد.
تا قبل از سال ۱۳۶۲ وزارت كار و امور اجتماعي و وزارت بهداشت وقت مشتركاً بر نيروي كار و محيط كار نظارت و مراقبت داشتند. به منظور جلوگيري از دوباره كاري و ارتقاء كيفيت ارائه خدمات براي حفظ و بالا بردن سلامت شاغلين، درسال۱۳۶۲ مسائل بهداشتي محيط كار و كارگر، از وظايف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي شناخته شد و جهت انجام اين وظيفه، اداره كل بهداشت حرفه‌اي تشكيل و مسئوليت حفظ و ارتقاء سلامت نيروهاي شاغل كشور در مشاغل گوناگون جامعه را عهده دار گرديد. با توجه به تصويب قانون جديد كار توسط مجمع تشخيص مصلحت نظام ايران در سال ۱۳۶۹، به حكم ماده ۸۵ قانون كار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي عهده دار بهداشت و درمان كارگران و وزارت كار و امور اجتماعي مسئول ايمني كارگران مي‌باشد.
هدف كلي مهندسي بهداشت حرفه‌اي
نگهداري و بهبود حداكثر سلامت جسمي، رواني و اجتماعي كاركنان مشاغل مختلف از طريق پيشگيري از خطرات تهديد كننده سلامت كارگران، مطالعه شرايط نامناسب محيط كار و اثرات سوء آن بر تندرستي آنان مي‌باشد. كارشناسان بهداشت حرفه‌اي كه در اين زمينه فعاليت دارند، با شناختي كه از محيط كار، فرايندهاي كاري، خطرات و عوامل زيان‌آور محيط كار، و نيز تاثيراتي كه اين عوامل بر سلامت شاغلين مي‌گذارند، از طريق بررسي، ارزيابي، اندازه‌گيري و كنترل عوامل زيان آور محيط كار، درصدد سالم‌سازي و بهسازي محيط كار برمي‌آيند. بنابراين از اين طريق باعث كنترل بيماري‌ها، عوارض و آسيب‌هاي شغلي و درنهايت تامين سلامت شاغلين مي‌گردند.
برنامه‌ها و فعاليت‌هاي بهداشت حرفه‌اي
به منظور دستيابي به هدف فوق در بهداشت حرفه ای برنامه‌هايي درنظرگرفته شده است كه به طور خلاصه عبارتند از:
- معاينات پزشكي گوناگون براي كليه كاركنان
- برنامه‌هاي مربوط به حفاظت فني و ايمني كارگران
- برنامه‌هاي مربوط به بهداشت محيط كار شامل شناخت و ارزيابي عوامل زيان آور محيط كار و ارائهٔ طرح‌هاي كنترلي و بهسازي محيط كار
- ايجاد امكانات درماني و اورژانس طب كار
- برنامه‌هاي مربوط به آموزش براي بهداشت
- برنامه‌هاي مربوط به تغذيه كارگران
- برنامه‌هاي مربوط به نوتواني و توانبخشي حرفه‌اي
مهندسي بهداشت حرفه‌اي نه تنها مسائلي را كه در اثر تماس با عوامل زيان آور محيط كار بروز مي نمايد در نظر مي گيرد، بلكه ساير مسائل از قبيل:پيشگيري از بيماري‌ها، بهداشت عمومي محيط كار، آب آشاميدني، نظافت عمومي و فردي، دفع حشرات، دفع زباله و فضولات، نهار خوريها، حمام، توالت، دوش و دستشويي، وسايل و حفاظت فردي و جمعي و غيره را نيز درمحيط‌هاي كاري در مد نظر دارد.
عوامل زيان آور محيط كار
ابزار اندازه‌گيري نور، نورسنج
به طوركلي مي‌توان گفت كه بهداشت حرفه‌اي علمي چند رشته‌اي بوده و تركيبي از علوم پزشكي و مهندسي مي‌باشد. يكي از برنامه‌هاي اصلي بهداشت حرفه‌اي، مطالعهٔ شرايط نامناسب محيط كار يا به عبارتي بررسي و ارزيابي عوامل زيان آور محيط مي‌باشد، كه اين عوامل خود به پنج دسته تقسيم مي‌شوند:
- عوامل زيان آور فيزيكي محيط كار شامل سروصدا، گرما و رطوبت، سرما، ارتعاش، فشار (كمبود و افزايش فشار)، روشنايي (كمبود و افزايش نور)، اشعهٔ مادون قرمز، اشعهٔ ماوراي بنفش، اشعه‌هاي يونيزان، الكتريسيته
- عوامل زيان آور شيميايي محيط كار مانند گازها، بخارات، دودودمه،گردوغبار،اسيدها و بازها، فلزات و…
- عوامل زيان آور بيولوژيكي محيط كار شامل: انتقال ويروس‌ها، قارچ‌ها،انگل‌ها،باكتري‌ها، ريكتزياها از طريق خون و ساير مايعات بدن
- عوامل زيان آور ارگونومي محيط كار، شامل: پوزيشن‌هاي نامناسب بدن حين كار، بلندكردن و حمل باربيش از حد مجاز، سطوح كار شامل ميز، صندلي، ابزارآلات مورد استفاده، تجهيزاتي كه مناسب طراحي نشده باشند (عدم تطابق كار با كاربر) و…..
- عوامل زيان آور روحي و رواني محيط كار مانند روابط كارگر با كارفرما، همكاران و زيردستان،_ استرسهاي شغلي ،تشويق‌ها و تنبيه ارتقاء شغلي، رضايت شغلي و…
چنانچه هر يك از عوامل ياد شدهٔ فوق از حد تحمل فيزيولوژيك بدن انسان پيشي گيرد، عوارض و آسيب‌هايي را ايجاد خواهدنمود. در بهداشت حرفه ای عمده كوشش‌ها بر شناسايي اين عوامل، اندازه‌گيري و در صورت نياز كنترل آنها متمركز است.
روز جهاني ايمني و سلامت شغلي
روز ۲۸ آوريل (هشتم ارديبهشت) از سوي سازمان بين‌المللي كار(ILO) به عنوان روز جهاني ايمني و سلامت شغلي World Day for Safety and Health at Work نامگذاري شده است.
روز جهاني ايمني وسلامت شغلي در واقع يك هدف گذاري ساليانه بين‌المللي براي نهادينه كردن كار سالم و ايمن در سرتاسر جهان است. برگزاري اين مراسم بخش مهمي از استراتژيهاي جهاني سازمان بين‌المللي كار براي ارتقاي ايمني وسلامت شغلي در همه محيط‌هاي كاري است كه باعث ارتقاي آگاهي‌هاي مردم و همچنين افزايش امنيت و سلامت در محيط كار مي‌شود.
اين مراسم هر ساله توسط كليه دولتها، سازمانها و بخش‌هاي خصوصي و كارفرمايان و كارخانجات انجام شده و توسط سازمان بين‌المللي كار حمايت و پشتيباني مي‌كند.
ايمني صنعتي
ايمني صنعتي (به انگليسي: Indal Safety) رشته‌اي است گسترده كه به مجموعه تدابير، اصول و مقرراتي گفته مي‌شود كه با به كار گرفتن آنها مي‌توان نيروي انساني و سرمايه را در برابر خطرات گوناگون در محيط‌هاي صنعتي به گونه‌اي مؤثر و كارا نگهداري كرد و به اين وسيله يك محيط كار و صنعت بي خطر و سالم براي افزايش كارايي كاركنان به وجود آورد. مهندسي ايمني عبارت است از مقررات يا نظامي كه براي كاهش وقوع حوادث از طريق حذف يا كنترل خطرات بكار مي‌روند
با وجود مرزبندي اين دانش در زير مجموعه ي مهندسي صنايع و وزارت علوم،تحقيقات و فناوري ، ايمني صنعتي زير مجموعه اي از دانش كلان بهداشت حرفه اي محسوب مي‌شود . در ايران با شكل گيري دانشكده هاي بهداشت و حفاظت فني در دانشگاه هاي وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشكي،ايمني صنعتي به صورت سرفصلي از دروس اين رشته تدوين گرديد. تا قبل از دهه ۱۹۷۰ مهندسي ايمني بخشي از مهندسي كنترل محسوب مي‌شد. در اين دوران هنوز دانش ايمني همگام با ساير علوم مرتبط با كنترل فرايند پيش نرفته بود. با وقوع حوادث فاجعه بار در صنايع و كارخانجات شيميايي از جمله كارخانه Flixborough در سال ۱۹۷۴انگلستان و شكل گيري تدريجي سيستم مديريت HSE توسعه دانش ايمني به عنوان يك بخش مستقل مورد نظر قرار گرفت.
